लेखक सुजित मैनालीको ‘सती’ किताबमा (पेज नं. ७८) लेखिएको छ– ‘महिलाहरू जहिलेदेखि पतिसँगै जिउँदै जलाइन थाले, उनीहरूको दिमागमा अड्काइयो प्रेम र समर्पणको अंकुशे। त्यही अंकुशे एक्काइसौँ शताब्दीको पुस्तामा पनि उसैगरि झुन्डिरहकै छ। अहिले पनि मानिसहरू भनिरहेकै छन् पतिप्रतिको प्रेम र समर्पणकै कारण महिलाहरू पतिका शवसँगै जिउँदै जल्थे। जुन सति भनेर संस्थागत गरिएको थियो।’
सतीमा लेखक मैनालीले लेखेजस्तै माथिको यो अनुच्छेदले केवल वि.सं.१९७७ अघिसम्म रहेको सतिप्रथाको मात्र भाव बोल्दैन। यसले आजको प्रगतिशील समाजमा निकै नै आर्कषण बन्दै गएको तीज पर्वको वास्तविकताको पनि उजागर गरेको छ। त्यसैले तीज त्यही सतिको अवशेष हो भन्ने कुरा सहजै अनुमान लगाउन सक्छौं। किनकी तीज पनि पतिभक्तिकै उत्कर्ष हो। तर, यो उत्कर्ष पुरुषवादी समाजले नै निर्धारण गरेका हुन्। महिलाको आफ्नै स्वेच्छा भने होइन। पुरुषले महिलालाई दासी बनाउनका लागि रचिएको जाल हो यो। पितृसत्ताले नै पतिको लामो आयुकाे कामना गर्न लगाएको हो भने निराहार व्रत बसेर महिलाको पवित्रता परीक्षणको फेदोमिटर पनि पुरुषले नै तय गरेको छ।
तीज हिन्दु नारीहरू विशेषत: नेपाली हिन्दु महिलाहरूले मनाउँदै आएका छन्। नेपालको पनि यो पहाडी भेगका हिन्दु महिलाले अझ विशेष रुपमा मनाउँछन्। तीज आजकाल सबै समुदायका महिलाहरूले मनाउँदै आएका छन्।
तीज के हो? कसरी सुरु भयो? तीज किन यसरी विस्तारीत भएको छ? तीज भित्रको पितृसत्ता के हो? तीज साँच्चै महिलाको पर्व हो कि होइन भन्ने अनेक प्रश्न भने उब्जाउँछ।
तीजमा पहिलो दिन महिलाहरू माइतीमा गएर दर खान्छन्। दोस्रो दिन निराहार व्रत बस्छन् भने तेस्रो दिन ऋषिपञ्चमीका दिन नजिकैको खोलामा गएर नुहाई धुवाई गर्छन्। जसरी जताबाट व्याख्या गर्दा पनि यी तिनै दिन पुरुषवादी समाजले पुरुषको हितका लागि निर्माण गरिएको हो भन्ने प्रष्ट देखिन्छ।
पुरातनवादी चिन्तन भएका केही व्यक्तिले तीजमा महिलाहरूको दुःख, पीडा र वेदनाका गीत सुनाउने गरेको रुपमा अर्थ्याउँछन्। त्यसैका लागि तीज पर्व मनाउ थालिएको बताउँछन्।
यदि त्यसो हो भने दर खाने दिन शाषक वर्गकै, अझ भनौं पढेलेखेका महिलाहरू नै किन ‘चरी जेलैमा’ भनेर ठूल्ठूला पार्टी प्यालेसमा नाँच्छन्? यो वेदना कसरी हुन सक्छ? बजारमा रहेका महँगा सामग्रीको उपभोग गरेर कसरी पीडालाई प्रतिबिम्बित गरिन्छ?
दोस्रो दिन निराहार व्रत बस्छन्। पति प्रेमका नाममा महिलाहरूले पुरुषकै आयु लामो होस् भनेर कामना गर्छन्। बेलुका उसकै खुट्टाको पानी खाएर व्रत अन्त्य गर्छन्। यो कसरी पतिप्रेम हुनसक्छ? के पतिप्रेम खुट्टाको पानी खाएर वा आयु लामो माग्दैमा हुन्छ र?
तेस्रो दिन त उल्टै महिनावारी जस्तो पवित्र प्रकियालाई पापका रुपमा पखाल्न लगाइन्छ। यो कसरी महिलामैत्री पर्व हुन्छ? यही समाज हो, जहाँ छाउपडीजस्तो कुप्रथाका कारण महिलाहरूको ज्यान गएको छ। महिनावारीलाई पापका रुपमा लिएर छाउगोठमा राख्दै अछुत व्यवहार गर्ने जस्ता क्रियाकलापनलाई तीजले प्रोत्साहन गरेको छ भने यो पर्व कसरी महिलाको हो?
०००
आज पतिप्रेमको नाममा महिलाहरू तीज मनाइराखेका छन्। साँच्चिकै महिलाहरूका लागि तीज पतिपे्रम हो कि पतिव्रता हो? आजका महिलाले यो बुझ्न आवश्यक छ। तीज यस्तो पर्व हो, जुन पितृसत्तावादी समाजले निर्माण गरेको हो। महिलाहरूलाई प्रयोग गरेर पुरुषको लामो आयुको कामना गर्नु, पुरुषप्रति महिलाको भक्ति जगाउनका लागि महिलाहरूलाई नै संस्कारको भारी बोकाइन्छ।
तीज सुदूरपश्चिमका पहाडी भेगमा त्यतिधेरै मनाइएको पाइँदैन। तर, संस्कृतिको विस्तारका नाममा दिनप्रति दिन फेसनका रुपमा भने फैलिँदै गएको छ। आजको प्रविधियुक्त सयमा कुनै संस्कार एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा विस्तारित हुनु सामान्य मान्न सकिएला। तर, हामी के ग्रहण गर्ने, के नगर्ने भन्ने प्रमुख कुरा हो। तीज कस्तो पर्व हो? यसको भित्री रहस्य के छ भनेर नबुझेरै यसलाई स्वीकार्नु चिन्ता र चिन्तनको विषय भने पक्कै हो।
शोषक वर्गका महिलाहरूको पनि यसमा हात छ। आफूलाई प्रगतिशील ठान्ने महिलाहरूलाई नै प्राथमिकता दिनु, तीज भित्रका विकृतिको आलोचनात्मक बहस नहुनु, राजनीतिक संघसंगठनले नै खुलेआम मनाउनु अर्को दुःखलाग्दो पक्ष हो। अझ मार्क्सवादको मुखुण्डो लगाएका महिला संघसंगठनले नै तीजलाई स्त्रीको सौन्दर्य भन्दै मनाउनु आफैंमा हाँस्यास्पद हो।
त्यसैले, तीज महिलाहरूले विवाहित भए पति वा अविवाहित भए हुनेवाला पतिका लागि गरिने भक्ति हो। विद्यालय पढ्दै गरेका साना कलिला नानीलाई पनि घरबाटै आमाहरूले व्रत बस्न सिकाएका छन्। ती नानीहरू कलिलो दिमागमा नै मेरो पतिको आयु लामो होस् भनेर कामना गर्दैछन्। ‘तिमी योग्य बन्ने भनेको असल पति पाउनु हो’ जस्ता गलत अभ्यास घरबाटै सिकाइँदैछ।
जुन कुरा आजको युगमा निकै दुःखद् विषय पक्कै बनेको छ। कुनैपनि नारी जन्मिँदै पुरुषको आयुको लागि जन्मेका हुँदैनन्। नारी भनेको पुरुषप्रतिको निष्ठा होइन भन्ने अब सिकाउन जरुरी छ। स्कुल पढ्दै गरेका कलिला नानीहरूलाई हुनेवाला पतिको नाममा निराहार व्रत बस्न प्रेरित गर्ने, पति प्राप्तिको सौभाग्य जस्ता भाष्य निर्माण गरिँदै जानु पनि एक प्रकारको साँस्कृतिक हिंसा नै हो।
०००
कसरी तीज महिलाको पर्व हो? तीज भनेको पतिव्रताका रुपमा महिलालाई दास बनाउने पर्व हो। तीज पतिव्रताका अवधारणाले महिलाहरूको यौन स्वतन्त्रता कुण्ठित गर्न रचिएको सांस्कृतिक हिंसा हो।
यसले महिलालाई देवीको नाम दिएर चौतर्फी रुपमा हमला गरिरहेको छ। त्यसो हुँदो हो त देवी मानेको समाजमा कसरी महिला बोक्सी हुनसक्छ? कसरी यौनहिंसाको बर्बरतामा रेटिनुपर्छ? पतिप्रेमको सुन्दर नाम दिने तर, घाँटीमा पासो लगाउने! त्यसैले तीज जस्तो महिलाद्वेषी पर्वले महिलालाई पुरुषको सेवकका रुपमा अघि सारेको छ।
०००
मिथक वा मिमांशलाई हेर्ने हो भने पनि शिवप्राप्तिमा देखाएको पार्वतिको भक्तिभाव हो।
धर्मले नै एक महिलालाई दोस्रो पुरुषलाई नहेरुन् भनेर गरेको प्रपञ्च हो। पतिभक्ति देखाएर पार्वतीले शिवबाहेक अरु कसैलाई कल्पना नगरुन् भनेर उनलाई असल चरित्रको नाममा व्याख्या गरिएको छ। कृष्णले पनि राधालाई आफूबाहेक अन्य पुरुषलाई नहेरुन् भनेका छन्।
तर, आजका दिनसम्म पनि राधाकृष्णको लिला भन्दै साना नानीहरूलाई देखाउने गरिन्छ। रामले सीतालाई पतिव्रता बनाएकै कारण उनको परीक्षण गरिएको छ। विष्णुले पनि लक्ष्मीलाई पतिव्रता कहलाएको पाइन्छ। पतिव्रताको उत्कर्षका रुपमा तीजमा पतिको खुट्टाको पानी खाने, निराहार व्रत बस्ने जस्ता क्रियाकलाप गर्न लगाइन्छ। तीज महिला दासत्वको एक रुप पनि हो। तीजले महिलालाई जुनसकै कोणबाट पनि दासत्व लादेको छ।
०००
‘सति’ किताबमा उल्लेख छ (पेज नं. १११)– ‘नारीहरू परपुरुषगामिनि नबनुुन् भनेर चलाइएका कतिपय चलनले अझैसम्म नेपाली समाजमा निरन्तरता पाइरहेका छन्। पत्नीको मन सदैव पतिमा रहिरहोस् भनेर पतिको कल्याण र दीर्घायुको कामना गर्दै हरेक सोमबार साउन महिनाभरी र तीजको व्रत बस्ने परिपाटी नेपाली समाजमा कायम छ। पत्नीलाई पतिप्रति एकोहोरो रुपमा निष्ठावती बनाउने थुप्रै विधान नेपाली समाजमा रचिएका थिए।
पति घरबाहिर हुँदा पत्नीको मन भाँडिएला भनेर उसलाई पतिको बन्धनबाट मनोवैज्ञानिक रुपमा मुक्त हुन नदिन अनेक नियम बनाइएका थिए। पति परदेश जान लाग्दा पत्नीले हातका चुरा वा माटो उसका खुट्टामा छुवाएर ऊ नफर्किएसम्म त्यसैलाई पखालेर चरणामृत सम्झिई हरेक बिहान पिउनुपर्थ्यो। अहिले पनि पतिको खुट्टाको पानी आचमन गरी पत्नीले तीजको व्रत अन्त्य गर्ने चलन छ।
तीजले महिलामाथि धार्मिक हिंसा गर्दै आएको छ। गाउँमा महिलाहरू मेलापात गएको बेला एक्लै दुःख, पीडा र वेदनाले भरिएका ठाडी भाका गीत गाउँथे। तीजभन्दा सुदूरका कुना कन्दरामा गाउने ठाडी भाका नै बरु महिलाका गीत हुन्।
यसरी तीजले संस्कृति, परम्परा, धर्म, मूल्य–मान्यतका नाममा महिलाहरूलाई दासत्वमा धकेलेको छ। संंसारका सबै धर्म महिलाका लागि विभेदकारी छन्। महिला मुक्तिको नारा लगाउँदै गर्दा मुखमा मार्क्सवाद तर मनमा मनुवादको वकालत गर्दै आएको देखिन्छ।
यसैलाई लक्षित गरेर लेखक सुमिनाले भनेकी छन्– ‘देब्रे हातमा चे ग्वेभाराको ट्याटु खोप्ने र दाहिने हातभरि रातै चुरा भिर्ने; एउटा हातले मार्क्सको तस्बिरअघि अबिर अर्पण गर्ने र अर्को हातले शिवलिंग पुज्ने; एकातर्फ पितृसत्ताविरुद्ध हुंकार गर्ने र अर्कोतर्फ तीज, ऋषिपञ्चमी, स्वस्थानीजस्ता महिलामाथि सांस्कृतिक हिंसा गर्ने परम्पराहरूलाई स्वीकार गर्ने; एकातर्फ क्रान्तिको भाषण गर्ने र अर्कोतर्फ भारी गरगहना भिरी ‘दर’ खाँदै वेदना र विरह पोखेर छमछमी नाच्ने विरोधाभाषपूर्ण, पाखण्डी र दोगला चरित्र हो।’
पुँजीवादी बजारले तीजका नाममा महिलालाई अझ वस्तुकरण गरेको छ। जसरी सतिप्रथा शक्ति र सत्तामा रहेका प्रभुत्वशाली समूहले नै विजारोपण गरेका थिए तीज पनि सभ्रान्त वर्गकै महिलाले यसको बढी प्रचार गर्दै आएका छन्। जसरी सति पुरुषहरूले महिलाहरूको यौन स्वतन्त्रलाई नियन्त्रणमा लिन प्रपञ्च रचेको थिए, आज त्यही कुटिल चालको उपज तीज पर्व हो।
(यी लेखकका निजी विचार हुन्। सं.)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1749367495.jpg)
