०८ सालयताका प्रधानन्यायालयको फैसला उतारिरहेका दिनेशराज पन्त

नेपाल लाइभ विशेष

समर्पण श्री बिहीबार, फागुन १८, २०७९ १०:४२

काठमाडौं– अक्षरहरू ‘गुँथिए’ झैँ लाग्ने पुराना नेपाली कागज टेबलमा राखिएका छन्। हत्तपत्त ठम्याउन नसकिने शब्दहरूलाई उनी पावरवाल चस्माको सहारामा हेर्छन्।

अक्षर प्रिन्ट गरिएका कागज सामुन्ने छन्। दुई कागज सँगै राखेर उनी रुजु गर्छन्। र गलत शब्दलाई काट्दै हरियो मसीले सच्याउँछन्।

मूल कागजबाट सारिएका अक्षरहरू ए–फोर पेपरसम्म आइपुग्दा केही गलत टिपिएका थिए। ‘ल हेर्नुस्, विज्ञले यसलाई मदवा बन्दुक पढ्नुभयो। मैले भरुवा बन्दुक पढेँ,’ रुजु देखाउँदै उनले भने।

सर्वोच्च अदालतस्थित प्रकाशन शाखाको सम्पादन कोठामा इतिहासविद् दिनेशराज पन्त मसिना अक्षरहरू केलाउँदै गरेको भेटिन्छन्। साताको तीन दिन (सोमबार, बुधबार र शुक्रबार) त्यहाँ पुग्नु उनको रुटिन नै बनिसकेको छ।

‘म धुम्बाराही बस्छु। सरहरूले गाडी पठाइदिनुहुन्छ। साढे ९ बजे गाडी आउँछ। यहाँ आएर खुरु–खुरु काम गर्छु। साढे १२ बजे फर्कन्छु,’ ७३ वर्षीय दिनेशराज भन्छन्।

विसं २०१३ सालमा सर्वोच्च अदालतको स्थापना भयो। सर्वोच्च अदालत स्थापना हुनुअघि प्रधानन्यायालयबाट मुद्दाका फैसलाहरू हुन्थे। त्यतिबेलाका फैसलाहरू कस्ता थिए होलान्? फैसलाका भाषा र प्रयोग गरिएका शब्दमा कति परिवर्तन आए होलान्? आम चासोको विषयलाई सम्बोधन गर्ने गरी सर्वोच्च अदालतले गत वर्ष एउटा निर्णय गर्‍यो, ‘०८देखि १२ सालसम्मका फैसलाहरूलाई डिजिटाइज्‌ड गर्ने।’

७० वर्षअगाडिको अक्षरलाई बुझेर उतार्न सजिलो थिएन। यो काम गर्न सक्ने विज्ञहरू औँलामा गन्न सकिने मात्र छन्। ०७८ असोजतिर दिनेशराज पन्तलाई सर्वोच्चका न्यायाधीश हरि फुँयालले फोनमा अनुरोध गरे, ‘हजुरले नै टिम बनाएर फैसलाहरूको ट्रान्सक्राइब गर्नुपर्‍यो।’

इतिहास उधिन्दै ठूल्‌ठूला ग्रन्थ लेखिसकेका दिनेशराजलाई यो कुनै अप्ठेरो काम त थिएन।

न्यायाधीश फुयाँलको अनुरोधलाई दिनेशराजले सकारात्मक रुपमा लिए। भने, ‘लामो समयदेखि न्याय सेवामा लागेका विज्ञहरू हुनुहुन्छ। उहाँहरूको टिम बनाउनुस्। मैले जानेको सिकाउने काम गरौँला।’

९ पुस ०७८ मा रिटायर्ड उपसचिव लगायतका विज्ञहरूको एउटा समूह बन्यो। दिनेशराजले उनीहरूलाई तालिम दिए। त्यसयता विज्ञहरूले उतारेको फैसलालाई रुजु गर्ने काममा उनी निरन्तर लागिपरेका छन्। दिनेशराजलाई ७० वर्षअघिको अक्षर चिन्न र भाषा बुझ्न त्यति कठिन छैन। उनले मल्लकाल र लिच्छवीकालका न्यायसम्बन्धी थुप्रै डकुमेन्ट पढिसकेका छन्। उसो त उनका थुप्रै ग्रन्थ प्रकाशित नै छन्।

पुराना फाइल पल्टाउँदै जाँदा त्यतिबेलाका भाषाले उनको ध्यान आकृष्ट पार्‍यो। पढ्दै जाँदा चिनेजानेका मान्छेहरूका फैसला पनि आउँदा रहेछन्।

‘मुद्दाहरू कस्ता रहेछन् त?’

उनले उसैगरी फाइल पल्टाउँदै देखाए, ‘धेरैजसो मुद्दा जग्गाजमिनको आउने रहेछ। बाली नबुझाएको, अंशबण्डाको मुद्दा। करणीको मुद्दा पनि रहेछन्।’

नेपालको पहिलो प्रधानन्यायाधीश हरिप्रसाद प्रधानको बेन्चमा आएका मुद्दाका फैसला देखाउँछन् दिनेशराज। त्यो अंशबण्डाकै मुद्दा थियो। हरिप्रसादलाई वीपी कोइरालाको अनुरोधमा नेपाल झिकाएर प्रधानन्यायाधीश बनाइएको थियो। ०८ सालमा सपथ ग्रहण गरेयता उनका बेन्चका थुप्रै फैसला छन्।

उतिबेलाका मुद्दाहरू प्रष्टसँग लेखिएको पाए दिनेशराजले। ‘बोलीचालीका भाषामा लेखिँदा रहेछन्। सामान्य मान्छेले पनि पढेर बुझ्न सक्ने,’ उनले भने।

उतार्दाचाहिँ मूल अक्षरमा जस्तो लेख्यो त्यस्तै उतार्नुपर्दो रहेछ। जस्तो कि त्यतिबेला फैसलाको ठाउँमा ‘फेसला’ लेखिएको भेटिन्छ। दिनेशराज रुजु गर्दा ‘फेसला’ नै लेख्छन्।

किन त?

दिनेशराज भन्छन्, ‘यो ट्रान्सलेशन हैन, ट्रान्सक्राइब हो। हामी जति पुराना कुरामा जान्छौं, भन्न खोजेको कुरा एउटा हुन्छ। हामीले बुझेको अर्को। त्यतिबेलाको आसय मार्नुहुँदैन।’

उनको अर्को तर्क छ, ‘राष्ट्रिय अभिलेखालयमा १२ सय वर्षभन्दा पुराना किताब छन्। त्यसलाई हामीले आफ्नो ढंगले अनुवाद गरिदिन थाल्यौँ भने उसले भन्न खोजेको र बुझेको अर्को हुन्छ। मूललाई जस्ताको तस्तै पो ल्याउनुपर्‍यो त।’

कतिपय ठाउँमा प्रधानन्यायाधीश हरिप्रसादको नाममा प्रसादको ‘स’ को साटो ‘श’ लेखिएको छ। दिनेशराजका अनुसार अहिले उतार्दा ‘श’ नै उतार्नुपर्दो रहेछ।

अदालती भाषाहरूमा त्यतिबेला फारसी शब्दको प्रभाव बढी परेको पाइन्छन्। ‘अदालत’ शब्द पनि फारसीबाटै आएको हो। पछिल्लो समय अदालती भाषामा अंग्रेजी शब्दको प्रभाव परेको पाउँछन् दिनेशराज।

उतिबेला प्रयोग हुने शब्दका रोचक प्रसङ्ग पनि सुनाउँछन् उनी। एउटा फैसलाका शब्द पढ्दै उनी भन्छन्, ‘हेर्नुस् त त्यतिबेला थापा थरको महिला थिइन् भने थपेनी भनिएको रहेछ। पाँडे थर भएकी महिलालाई पँडिनी भनिँदो रहेछ।’

नियमित सर्वोच्च धाइरहेका दिनेशराज मसिना अक्षर खुट्याउने काममा रमाइरहेका छन्। तर १२ सय पेजको उनको किताबको काम भने अलपत्र छ। त्यसलाई उनले प्रशस्त समय दिन पाएका छैनन्। ‘मसिनो नगरी त म निकाल्दिनँ। निस्कनु मात्र बहादुरी हैन। संसारमा हजारौं पुस्तक निस्किरहेका छन्। तर निकालेपछि मसिनै ढंगले निकाल्नु पर्‍यो नि,’ दिनेशराज भन्छन्।

सर्वोच्चको अभिलेख शाखाको अभिलेखअनुसार २००८ देखि ०१२ सालसम्म ५ हजार ४९९ फैसला भेटिएको सर्वोच्च अदालतका प्रकाशन शाखाका सम्पादक नगेन्द्र केशरी पोखरेल बताउँछन्। ‘त्यसमध्ये २ हजार ५६८ फैसला उतार भइसकेको छ। यसलाई जतिसक्दो चाँडो सिध्याएर सार्वजनिक गर्छौँ,’ उनी भन्छन्।

नगेन्द्र दिनेशराज पन्तको काम गर्ने शैलीबाट प्रभावित छन्।

मसिना अक्षरहरू खुट्याउन जो कोहीलाई त झिँजो लाग्नसक्छ। तर उनी आफूले तोकेको समयमा ध्यानमग्न भएर औँलाहरूलाई दौडाइरहेका हुन्छन्।

‘दिनेशराज सर हुनुभएकैले राम्रोसँग काम भइरहेको छ,’ नगेन्द्र भन्छन्।

नगेन्द्रका अनुसार सर्वोच्चले गरेको यो काम ऐतिहासिक महत्त्वको हो। ‘ऐतिहासिक महत्वको काम आफ्नो नेतृत्वमा गर्न पाउनु दिनेश सरको लागि पनि खुसीको कुरा हो। र उहाँजस्तो व्यक्तित्वबाट यो काम गराउन पाउनु सर्वोच्चको लागि झन् गौरवको कुरा हो,’ नगेन्द्र भन्छन्।