काठमाडौं- जब चाडबाड सुरु हुन्छ, कालाबजारी सल्बलाउँछन्। र, महँगीले आकाश छुन्छ।
चाडबाडको मौका छोपेर व्यापारीले दाल, चामल, तेल, चिनी, तरकारी, माछा, मासु लगायत अतिआवश्यक खाद्यान्नमा आफूखुसी मूल्यवृद्धि गर्ने गरेका छन्।
प्रत्येक चाडबाडमा महँगीको मार खेप्दै आएका उपभोक्ताका लागि यस पटकको दशैं-तिहार झनै महँगो हुने आकलन जानकारहरुले गरेका छन्।
अर्थशास्त्री चन्द्रमणि अधिकारी भन्छन्, ‘विगत वर्षहरुभन्दा यस पटकको दशैं-तिहारमा महँगी अझ बढ्ने देखेको छु मैले।’
यस पटकको दशैंमा हवाई टिकटदेखि बस टिकटको मूल्य पनि अन्य वर्षकोभन्दा वृद्धि हुने उनले बताए। जसका कारण दशैँ मनाउन गाउँ फर्कनेदेखि सहरका उपभोक्ताले महँगीको मार खेप्नुपर्नेछ।
यस पटकको दशैं-तिहारमा महँगी बढ्नुको मुख्य तीन कारण देखेका छन् अर्थशास्त्री अधिकारीले। ‘यो वर्ष चाडपर्वको बेलामै भारत सरकारले चिनी निर्यातमा रोक लगाएको छ,' उनी भन्छन्, '१ जुन (१८ जेठ) देखि कार्यान्वयन हुने गरी भारतले आफ्नो मुलुकबाट चिनी निर्यातमा रोक लगाउने निर्णय गरेको हामीलाई थाहा नै छ। जसका कारण चिनीको मूल्य बढ्ने नै भयो।'
भारतले रुस–युक्रेन युद्धका कारण अन्तर्राष्ट्रिय आपूर्ति शृङ्खला बिग्रिएपछि चिनी निर्यातमा कडाई गर्यो। यसको प्रत्यक्ष असर नेपालमा परेको छ।
केही बिचौलियालाई भने यो कमाउने अवसर पनि बनेको अधिकाकरी बताउँछन्। उनी भन्छन्, ‘भारतले चिनी निर्यातमा रोक लगाउँदा नेपालमा भएको स्टक चिनी पनि लुकाएर कृतिम अभाव सिर्जना गर्दै मूल्यवृद्धि गरेर बेचिरहेको सुनिन्छ। यसले उपभोक्तालाई थप मार परेको छ।'
अहिलेको चाडपर्व महँगो बन्नुको अर्को कारण पेट्रोलियम पदार्थको मूल्यवृद्धि रहेको अधिकारीको बुझाइ छ। अहिले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य घटिरहेको भए पनि नेपालमा भने मूल्य घट्न सकेको छैन। जसले गर्दा अन्य सामानमा पनि महँगी बढिरहेको छ।
चाडपर्वको बेलामा आवातजावतदेखि हरेक कुरामा पेट्रोलियम पदार्थ प्रयोग बढी हुन्छ। नुनदेखि सुनसम्म आयात हुने भएकाले ढुवानी गर्नुपर्ने सबै सामानको मूल्य बढ्ने अधिकारी बताउँछन्। उनी भन्छन्, ‘केही समययता बढेको पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य वृद्धिको भार चाडपर्व नहुँदा पनि सर्वसाधारणले खेपिरहेका छन्। पेट्रोलियम पदार्थको मूल्यवृद्धिको ठूलो असर पर्ने एउटा मुख्य क्षेत्र खाद्यान्न क्षेत्र हो। यसले चाडपर्वमा झनै प्रभाव पार्ने अवस्था देखिन्छ।’
पेट्रोलियम पदार्थको मूल्यवृद्धिको कारण मानिसहरूले लगाउने लुगा-कपडाको मूल्य पनि बढ्ने उनको बुझाइ छ। अर्थशास्त्री अधिकारी भन्छन्, 'नेपालीहरुले चाडपर्वमा कपडा तथा कपडाजन्य वस्तुको खरिद धेरै गरिरहेका हुन्छन्।
उनका अनुसार मूल्यवृद्धिको तेस्रो कारण भनेको भारतले केही दिनअघि मात्र कनिका चामल निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउनु र बासमती चामल बाहेक अन्य चामल निर्यातमा २० प्रतिशत शुल्क बढाउनु हो। अधिकारी भन्छन्, ‘अन्तर्राष्ट्रिय बजारलाई हेर्ने हो भने कनिका रोकिँदा त्यसको प्रत्यक्ष असर मदिराजन्य उद्योगलाई पर्ने भए तापनि नेपालमा भने कुखुराको दाना लगायतका वस्तुमा प्रत्यक्ष प्रभाव देखिने छ।'
भारतले बासमती बाहेकका चामलमा २० प्रतिशत कर बढाउँदा त्यसको असर नेपाली भान्सामा पर्ने भएको छ। यसले नेपालीको यो पटकको चाडपर्व पनि महँगिने देखिन्छ।
भन्सार विभागको तथ्यांक अनुसार गत वर्ष ५ लाख ५० हजार टन धान, ५ लाख २० हजार टन चामल र ५० हजार टन कनिका आयात भएको छ। चालु आर्थिक वर्षको साउन महिनामा मात्रै करिब १६ करोड रुपैयाँ बराबरको ५० लाख किलो कनिका आयात भएको छ। चामलमा नेपाल भारतमा निर्भर रहेकाले कर बढ्ने बित्तिकै मूल्य पनि बढ्छ।
उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका महासचिव विष्णुप्रसाद तिमल्सिनाका अनुसार २० प्रतिशत कर बढ्दा जिरा मसिनो चामलको मूल्य किलोमा १९ रुपैयाँ महँगिने छ।
अचाक्ली मूल्यवृद्धि, नियन्त्रणमा छैन सरकारको चासो
अहिले बजारमा अचाक्ली मूल्यवृद्धि भइरहँदा पनि सरकारले कुनै चासो नदिएको उपभोक्ताहरु बताउँछन्। उपभोक्ताको एक स्वर छ, ‘सरकार छ तर, जनताले सरकार कस्तो छ भनेर अनुभव गर्न पाएका छैनन्। सामान्य सेवा-सुविधामा पनि सर्वसाधारणको लागि सरकार कतै देखिएको छैन।’
उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका महासचिव तिमल्सिना भन्छन्, ‘सरकारले न महँगी नियन्त्रण गर्न सकेको छ न त सर्वसाधारणलाई खाध्यान्न उत्पादनको लागि समयमा मल नै दिन सक्छ।' सर्वसाधारणले उत्पादन गरेको खाद्यान्नको मूल्य समेत नपाउने गरेको उनको भनाइ छ।
सरकारमा रहेका व्यक्तिहरु नै बिचौलियासँग कमिसन खाएर महँगी नियन्त्रण गर्नुभन्दा बढाउनतर्फ लागेको धेरै उदाहरण भेटिएको उनको आरोप छ।
सरकारले चाडपर्वलाई लक्षित गरी असोज १ गतेदेखि सहुलियत पसल खोलेको छ। तर यस्ता पसल पनि सीमित व्यक्तिको पहुँच पुग्ने गरी मात्र सञ्चालन गरिएको राष्ट्रिय उपभोक्ता मञ्चका अध्यक्ष प्रेमलाल महर्जन बताउँछन्।
उनी भन्छन्, ‘अहिले तीन तहको सरकार छ। सहुलियत पसलहरु स्थानीय स्तरका उपभोक्तालाई लक्षित गरी स्थानीय सरकारहरुसँग समन्वय गरेर सञ्चालन गर्नुपर्ने हो। तर यहाँ त पहुँचवालालाई ध्यानमा राखेर यस्ता पसल खोलिएको देखिन्छ।' सरकारले महँगी नियन्त्रण गर्न कुनै चासो वा जिम्मेवारी नै नलिएको उनको बुझाइ छ।
‘मूल्य नियन्त्रण गर्न मूल्य व्यवस्थापन गर्नुपर्छ’
सरकारले अस्वभाविक मूल्यवृद्धि नियन्त्रण गर्न अनुगमन तथा कालोबजारीलाई गरिने कारबाही प्रक्रिया प्रभावकारी बनाउनुपर्ने उपभोक्ताको बुझाइ छ।
उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका महासचिव तिमल्सिना भन्छन्, 'नेपाल आयातमा निर्भर छ। हामीसँग भण्डारण क्षमता पनि राम्रो छैन। खाद्यान्न जस्तो अपरिहार्य वस्तुमा अर्को देशले प्रतिबन्द्ध लगाउँदा यहाँको आपूर्ति व्यवस्थापन कठिन बन्छ। यस्तो कठिन अवस्थालाई सरकारले सहज बनाएर नियन्त्रण तथा व्यवस्थापन गर्ने हो।’
सरकारले मूल्यवृद्धिको बारेमा राम्रो अध्ययन तथा अनुसन्धान नगर्दा अस्वभाविक रुपमा मूल्य बढ्ने उनी बताउँछन्। यस्तो बेलामा सामान भण्डारण गरेर राखेका व्यापारीले बजारमा पहिले कृत्रिम अभाव देखाउने र मूल्यवृद्धि गर्ने उनको बुझाइ छ।
'वर्षभरि दु:ख गरेर चाडबाड राम्रोसँग मनाउँ, परिवारसँग बसेर मिठो मसिनो खाऔं भन्ने रहर सबैको हुन्छ। चाडबाडकै बेला मूल्यवृद्धिको पिरलोले हरेक वर्ष आमउपभोक्ता मारमा पर्ने गरेका छन्। आरामसँग चाडपर्व मनाउने वातावरण त बनाइदिनुपर्यो नि,' उनी भन्छन्।
चाडपर्वमा हुँने मूल्यवृद्धि नियन्त्रण गर्न सरकार के गरिरहेको छ?
अन्य वर्षजस्तो यस पटक कुनै पनि तयारी नगरेको वाणिज्य आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभाग निर्देशक होमनाथ भट्टराई बताउँछन्। ‘गत वर्षहरुको चाडपर्वमा जस्तो यो वर्ष समूह विभाजन गरेर अनुगमन गर्ने काम सुरु भएको छैन। यसको प्रक्रिया अगाडि बढिरहेको छ। यसपालि पनि कसरी अनुगमन गर्ने भन्ने कुरा भइरहेको छ। तर हामीले गर्ने नियमित बजार अनुगमनको जुन पद्धति छ। त्यो निरन्तर देशभर नै गरिरहेका छौं। व्यवसायीको खरिद बिल र जारी बिल निरन्तर नै अनुगमन गरिरहेका छौं,’ निर्देशक भट्टराई भन्छन्।
यसरी अनुगमन गर्दा भेटिएका अनुचित मुनाफा लिने व्यवसायीहरुलाई कारबाहीको दायरामा ल्याइएको उनी बताउँछन्। भट्टराई भन्छन्, ‘अनुचित मुनाफा लिएर काम गर्ने व्यवसायीलाई कारबाही गरिरहेका छौं। गुण नियन्त्रण विभागले पनि आफ्नो क्षेत्रमा पर्ने अनुगमन गरिरहेको छ। नापतौल विभागले गर्ने अनुगमन पनि नियमित नै गरिरहेको छ। कहाँ, कसलाई, कति कारबाही गरियो भनेर विवरण पनि सार्वजनिक गरिरहेका छौं।’
अहिले वाणिज्य, आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागले नियमित गरिरहेको अनुगमनले पनि चाडवार्ड लक्षित महँगी व्यवस्थापन गर्ने भट्टराईको बुझाइ छ। उनी भन्छन्, ‘वाणिज्य, आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभाग बिचौलियालाई बजारमा सक्रिय हुन नदिन के गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा विषेश ध्यान दिएर काम गरिरहेको छ। वाणिज्य विभागमा कुनै विज्ञ राखेर अनुसन्धानको काम भएको हुँदैन। विभागले आफ्नो अधिकारको क्षेत्रमा राम्रोसँग काम गरिहेको छ।’
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1749200817.png)
